یکی از اصلی ترین مباحث برای علاقه‌مندان به یادگیری و آموزش حسابداری، ماهیت حساب در حسابداری است. به عبارت دیگر، آشنایی با ماهیت حساب‌های مرتبط با یک سند برای ثبت آن در دفاتر حسابداری ضروری است. این موضوع برای تسلط در امور حسابداری کسب و کارهای مختلف اهمیت زیادی دارد.
در واقع، مدیریت درست کسب و کارها مستلزم داشتن اطلاعات کافی درباره ماهیت حسابها و آشنایی با انواع آن است. در غیر این صورت، حتی استفاده از بهترین نرم افزارهای حسابداری هم نمی‌تواند یک خروجی مناسب در این حیطه را در اختیار شما قرار دهد. برای آشنایی و کسب اطلاعات بیشتر درباره این موضوع در ادامه با ما همراه باشید.
ماهیت حساب در حسابداری چیست؟
حسابداری، ابزاری برای برقراری ارتباط در دنیای تجارت است. در این علم مالکان کسب و کارها، سرمایه گذاران، طلبکاران و بستانکاران نتایج عملیات تجاری خود را دریافت می‌کنند. رویدادهای مالی در حسابداری با معادله شناخته شده زیر ثبت می‌شوند.
بدهی + سرمایه = دارایی
ماهیت حساب در حسابداری شامل دو اصطلاح ” حساب با ماهیت بدهکار ” و ” حساب با ماهیت بستانکار” است. حساب‌هایی چون موجودی نقد، حساب‌های دریافتی، دارایی‌های ثابت، هزینه‌ها و بهای تمام شده متعلق به سمت چپ معادله یا ” حساب با ماهیت بدهکار” است. در حالی که، حساب‌های پرداختی، تسهیلات، سرمایه و درآمد فروش مربوط به سمت راست معادله یا “حساب با ماهیت بستانکار ” است.
تمام فعالیت‌های تجاری می‌تواند باعث افزایش یا کاهش این حسابها شود. افزایش هر دارایی در حساب بدهکار و کاهش آن در حساب بستانکار تأثیر دارد. به عبارت دیگر، افزایش در حساب با ماهیت بدهکار در سمت چپ و کاهش در حساب‌های با ماهیت بدهکار در سمت راست معادله ثبت می‌شود.
در نرم افزار سپیدار، کدینگ حسابها به کاربران این امکان را می‌دهد که حساب‌های مختلف را طبق ماهیت آنها (دارایی، بدهی، درآمد، هزینه و …) به درستی طبقه‌بندی کنند. به این ترتیب، ماهیت هر حساب به‌طور دقیق در سیستم ثبت می‌شود.
برای مثال با استفاده از این نرم‌افزار حساب‌های دریافتنی (دارایی‌ها) و حساب‌های پرداختنی (بدهی‌ها) به‌طور صحیح در نرم‌افزار مشخص می‌شوند. جهت دریافت قانونی این نرم‌افزار می‌توانید از طریق ناربن که نماینده رسمی فروش نرم افزار سپیدار است، اقدام کنید.
نحوه تشخیص ماهیت حسابها
برای درک بهتر ماهیت حسابها در حسابداری، لازم است که با نحوه تشخیص بدهکار و بستانکار شدن حسابها آشنا شویم. برای شناسایی درست ماهیت هر حساب، باید اثرات آن حساب را در معادله حسابداری و روابط بین حسابها تشخیص دهیم. بدهکار و بستانکار در حسابداری دوطرفه، مفاهیمی هستند که در اسناد و دفاتر حسابداری ثبت می‌شوند. این مفاهیم برای نمایش دقیق تاثیرات رویدادهای مالی یک سازمان یا شرکت به کار می‌روند.
انواع ماهیت حساب در حسابداری
در علم حسابداری چهار نوع ماهیت کلی وجود دارد. تشخیص ماهیت هر نوع حساب باید با توجه به نکات خاصی انجام شود. در ادامه به این نکات اشاره می‌کنیم.
ماهیت حساب هزینه
تشخیص ماهیت حساب هزینه به شیوه‌ای مشابه با تشخیص ماهیت حساب ذخیره استهلاک انجام می‌شود. در هر دو مورد، باید توجه داشت که این حسابها به گونه‌ای عمل می‌کنند که بر میزان سود و زیان تاثیرگذارند. همچنین این حسابها به کاهش ارزش دارایی‌ها یا افزایش بدهی‌ها منتهی می‌شوند.
در حساب ذخیره استهلاک، ماهیت آن با توجه به تأثیری که بر دارایی‌های شرکت دارد، مشخص می‌شود. اما برای تشخیص ماهیت حساب هزینه، باید به تأثیر آن بر حساب سرمایه توجه کنیم. هرچه هزینه‌های شرکت بیشتر باشد، سرمایه آن کاهش پیدا می‌کند.
ماهیت حساب درآمد
درآمدهایی که از فروش کالا یا ارائه خدمات به دست می‌آید، باعث افزایش سرمایه شرکت می‌شود. حساب درآمد ماهیت بستانکار دارد و هر بار که این حساب افزایش یابد، در طرف بستانکار ثبت می‌شود. این درآمدها علاوه بر تاثیر بر سرمایه، نقش مهمی در ارزیابی عملکرد مالی شرکت و توانایی آن در ایجاد سود ایفا می‌کنند. بنابراین، دقت در ثبت صحیح حساب‌های درآمدی می‌تواند به شفافیت و صحت گزارش‌های مالی کمک کند.
ماهیت حساب دریافتنی
مطالبات واحد تجاری شرکت، مانند فروش کالا، پرداخت مساعده، پرداخت وام و غیره، حساب‌های دریافتی را شامل می‌شود. حساب‌های دریافتنی جزو دارایی‌ها هستند و از آنجایی که ماهیت حسابها در حسابداری برای دارایی‌ها ماهیت بدهکار است، حساب دریافتنی نیز ماهیت بدهکار دارد.
ماهیت حساب پرداختنی
در شرایطی که اشخاص ثالث نسبت به دارایی‌های شرکت حقی داشته باشند و از شرکت طلبکار باشند، این حقوق مالی در دسته بدهی‌ها قرار می‌گیرد. از آنجایی که ماهیت حسابها در حسابداری برای بدهی‌ها بستانکار است، حساب‌های پرداختنی، اسناد پرداختنی و حساب پیش دریافت‌ها نیز ماهیت بستانکار دارند. چراکه همه آنها در دسته بدهی‌ها قرار می‌گیرند.
ماهیت حساب ذخیره استهلاک
حساب ذخیره استهلاک یکی از حساب‌هایی است که برای نشان دادن کاهش ارزش دارایی‌ها به کار می‌رود. به عبارت دیگر، با کم کردن مبلغ موجود در این حساب، ارزش واقعی دارایی مشخص می‌شود. حساب ذخیره استهلاک مانند سایر حساب‌های ذخیره، جزو بدهی‌ها محسوب می‌شود. از این رو حساب ذخیره استهلاک، ماهیت بستانکار دارد. به این معنی که هر زمان این حساب افزایش یابد، بستانکار و هر زمان کاهش یابد، بدهکار می‌شود.
حساب‌های ذخیره به عنوان حساب‌هایی که موجب کاهش ارزش دارایی‌ها می‌شوند شناخته می‌شوند. برخی از این حسابها به طور مستقیم از ارزش دارایی‌ها کم می‌شوند. از طرف دیگر نیز بعضی از حسابها به عنوان بدهی ثبت شده و پرداخت آنها منجر به کاهش دارایی‌ها می‌شود. برای مثال، حساب ذخیره استهلاک در دسته دوم قرار گرفته و به عنوان بدهی شناسایی می‌شود.
ماهیت حساب جاری شرکا
حساب جاری شرکا، حسابی است که برای مدیریت تراکنش‌های مالی میان شرکت و شرکای آن طراحی شده است. این حساب به‌طور خاص برای ثبت دریافت‌ها و پرداخت‌های مرتبط با شرکا و سهامداران مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ترازنامه، حساب جاری شرکا در قسمت بدهی‌های جاری و در سمت راست قرار دارد، زیرا نشان‌دهنده تعهدات مالی شرکت نسبت به شرکای خود است.
در واقع حساب جاری شرکا به صورت دوطرفه عمل می‌کند. این بدان معناست که در صورت واریز وجه توسط شریک به شرکت، حساب جاری شرکا بدهکار می‌شود و در صورت برداشت وجه توسط شریک از شرکت، این حساب بستانکار می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود که حساب جاری شرکا در ترازنامه به‌صورت متغیر و بسته به وضعیت مالی شرکت و شرکای آن، در بخش‌های مختلف گزارش شود.
ماهیت حساب جاری کارکنان
حساب جاری کارکنان در حسابداری به عنوان یک حساب دریافتنی کوتاه مدت و زیرمجموعه دارایی‌های جاری طبقه‌بندی می‌شود. از حساب جاری کارکنان برای ثبت مبالغی مانند مساعده‌ها، پیش‌پرداخت‌ها یا سایر مطالبات کارکنان از شرکت استفاده می‌شود.
در کدینگ ماهیت حسابها در حسابداری، حساب جاری کارکنان به عنوان یک حساب دریافتنی با ماهیت بدهکار شناخته می‌شود، زیرا حساب‌های دریافتنی جزو دارایی‌های جاری دسته بندی می‌شوند و دارایی‌ها ماهیت بدهکار دارند. بنابراین، حساب جاری کارکنان نیز ماهیت بدهکار خواهد داشت.
ماهیت بدهکار حسابداری
حساب‌های گیرنده در حسابداری با ماهیت بدهکار شناخته می‌شوند. ماهیت بدهکار در حسابداری به بخش دارایی‌ها، هزینه‌ها و تمام حساب‌هایی زیرمجموعه آنها مربوط می‌شود. وقتی ماهیت یک حساب به صورت بدهکار باشد، افزایش در آن باعث بدهکار شدن و کاهش آن باعث بستانکار شدن حساب می‌شود.
به عبارت دیگر، افزایش موجودی یک حساب با ماهیت بدهکار را باید به عنوان بدهکار ثبت کرد. در مقابل، کاهش موجودی آن را باید به عنوان بستانکار به ثبت رساند. در حساب‌های با ماهیت بدهکار، مانده حساب باید بدهکار باشد.
ماهیت بستانکار حسابداری
ماهیت حساب‌های بستانکار با بدهکار به طور کامل متفاوت است. حساب‌های ارزش دهنده در حسابداری با ماهیت بستانکار شناخته می‌شوند. سرمایه، پیش دریافت، حساب‌های بدهی و درآمد ماهیت بستانکار دارند. در حساب‌های با ماهیت بستانکار برخلاف نوع قبلی، افزایش موجودی حساب به صورت بستانکار ثبت می‌شود.
در حالی که، کاهش موجودی این حسابها به صورت بدهکار به ثبت می‌رسد. در این حسابها، مانده حساب باید به صورت بستانکار باشد.
ماهیت دوگانه حسابداری
برخی از حسابها ماهیت بستانکار و بدهکار دارند. این نوع حسابها با ماهیت دوگانه در حسابداری شناخته می‌شوند. به همین دلیل، بر خلاف دو نوع قبلی در صورت‌های حسابداری دو سمت معادله را پوشش می‌دهند. در واقع، این نوع حسابها محدود به یک سمت معادله نمی‌شوند.
از ویژگی‌های ماهیت دوگانه حساب این است که افزایش یا کاهش این حسابها در دو سمت بدهکار و بستانکار به ثبت می‌رسد. ضمن آنکه، مانده حساب‌هایی با ماهیت دوگانه هم می‌تواند بدهکار و هم بستانکار باشد.
ماهیت خنثی حسابداری
ماهیت خنثی در حسابداری، شامل حساب‌هایی است که جنبه تعهد دارند. آنچه در حساب‌های انتظامی مشاهده می‌شود، با ویژگی ماهیت خنثی در حسابداری شناخته می‌شوند. در این نوع ماهیت حساب، افزایش یا کاهش حساب رویداد مالی به شمار نمی‌آید. به همین دلیل، در گزارش‌های مالی مورد بررسی و قید کردن قرار نمی‌‌‌‌‌‌گیرند. فقط ممکن است جهت ارائه آمار از آنها استفاده شود.
ماهیت حساب فروش در حسابداری
ماهیت فروش در حسابداری درآمد حاصله از فروش کالا در مؤسسات بازرگانی و کسب و کارهای مختلف است. در حساب فروش، هر کسب و کاری به تناسب قیمت فروش کالاهای به فروش رفته به صورت نقد یا نسیه بستانکار می‌شود. بنابراین، می‌توان به این نکته اشاره کرد که ماهیت فروش در حسابداری بستانکار است. به این معنا که حساب فروش با ثبت بستانکار افزایش و با ثبت بدهکار کاهش نشان می‌دهد.
ماهیت حساب خرید در حسابداری
ماهیت خرید در حسابداری برخلاف ماهیت فروش، بدهکار است. این حساب همان ثبت قیمت کالاهای خریداری شده در یک دوره مالی به صورت نقد یا نسیه است. با توجه به ماهیت بدهکار حساب خرید، این حساب با ثبت بدهکار افزایش و با ثبت بستانکار افزایش می‌یابد.
ماهیت پیش پرداخت در حسابداری
پیش پرداخت همان مبلغی است که پیش از تحویل کالا توسط مؤسسات و شرکت‌ها پرداخت می‌شود. در واقع، پیش پرداخت مبلغی است که جهت خرید کالا یا خدمات در آینده پرداخت می‌شود. حساب پیش پرداخت ماهیت بدهکار دارد. به عبارت دیگر، افزایش این حساب به صورت بدهکار و کاهش آن به صورت بستانکار لحاظ می‌گردد. حساب‌های پیش پرداخت به عنوان بخشی از دارایی‌های شرکت ثبت می‌شوند. این حسابها دارای ویژگی مانده بدهکار هستند.
ماهیت پیش دریافت در حسابداری
پیش دریافت مبلغی است که در زمان فروش کالا یا ارائه خدمات قبل از تحویل دادن آنها دریافت می‌شود. به عبارت دیگر، پیش دریافت پول دریافت شده برای فروش کالا یا ارائه خدمات در آینده است. ماهیت این نوع حساب، بستانکار است. به این معنا که افزایش در این حساب به صورت بستانکار و کاهش آن به صورت بدهکار ثبت می‌گردد. حساب‌های پیش دریافت با ویژگی مانده بستانکار و بخشی از بدهی‌های شرکت شناخته می‌شوند.
کدام حساب ماهیت دارایی دارد؟
اکنون که با مفهوم ماهیت حسابها در حسابداری به زبان ساده آشنا شدیم، سوالی که مطرح می‌شود این است که کدام حساب ماهیت دارایی دارد؟ در واقع تمام حساب‌هایی که جزوی از حساب‌های دارایی به حساب می‌آیند، ماهیت دارایی دارند. افزایش این حسابها در قسمت بدهکار و کاهش آنها در قسمت بستانکار ثبت می‌شود. حساب‌های زیر جز دارایی‌ها محسوب می‌شوند:
دارایی‌های غیرجاری عبارتند از:
- دارایی‌های ثابت مشهود
- سرمایه‌گذاری در املاک
- دارایی‌های نامشهود
- سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت
- دریافتنی‌های بلندمدت
- دارایی‌های مالیات انتقالی سایر دارایی‌ها
دارایی های جاری عبارتند از:
- پیش پرداخت‌ها
- موجودی مواد و کالا
- دریافتی‌های تجاری و سایر دریافتنی‌ها
- سرمایه گذاری‌های کوتاه مدت
- موجودی نقد
- دارایی‌های نگهداری شده برای فروش
انواع حسابها در حسابداری
مدیریت صحیح بخش مالی هر کسب و کار مستلزم شناخت و داشتن اطلاعات کافی درباره انواع حساب در حسابداری است. این موضوع به دلیل درک بهتر سود و زیان از اهمیت بالایی برخوردار است
حساب‌های موقت در حسابداری
حساب‌هایی که با پایان یافتن یک دوره مالی به دوره بعدی منتقل نمی‌شوند، حساب‌های موقت در حسابداری نام دارند. این حسابها در پایان یک دوره مالی با یک حساب واسطه بسته می‌شوند. از جمله حساب‌های موقت در حسابداری می‌توان به حساب‌های مربوط به سود و زیان اشاره کرد. مانده این حسابها با یک حساب واسطه یا همان حساب خلاصه سود و زیان بسته می‌شوند. با استفاده از حساب‌های موقت می‌توان سود و زیان یک کسب و کار را تعیین کرد.
حساب‌های دائمی در حسابداری
حساب‌های دائمی بر خلاف حساب‌های موقت در پایان هر دوره مالی به دوره بعد منتقل می‌شوند. از ویژگی‌های دیگر این حسابها این است که مانده آنها مربوط به یک دوره مالی نیست. انواع حساب‌های ترازنامه ای مانند حساب‌های موجودی نقد و بانک، حساب‌های دریافتی و پرداختی، پیش دریافت‌ها و پیش پرداخت‌ها نمونه‌هایی از حساب‌های دائمی هستند.
حساب‌های مخلوط در حسابداری
حساب‌های مخلوط ترکیبی از حساب‌های دائمی و موقتی هستند. پیش پرداخت‌های هزینه و پیش دریافت‌های درآمد نمونه‌هایی از این نوع حساب هستند. در حساب‌های مخلوط در پایان یک دوره مالی بخشی از مانده حساب که مربوط به حساب‌های موقت است به صورت درآمد/ هزینه دوره ثبت می‌شود.
این مانده حساب به خلاصه حساب سود و زیان بسته می‌شود. بخش باقی مانده که مربوط به حساب‌های دائمی است به ترازنامه انتهای دوره منتقل می‌شود.
خلاف ماهیت در حسابداری چیست؟
در حسابداری، خلاف ماهیت به معنای اشتباه بودن اطلاعات ثبت شده است. به طور کلی بیشتر حسابها دارای ماهیت بدهکار یا بستانکار هستند. حساب‌هایی با ماهیت دارایی مانند بانک یا حساب‌های دریافتنی معمولاً مانده بدهکار دارند. اگر این حسابها در پایان سال مانده بستانکار داشته باشند، به‌طور قطع نشان‌دهنده بروز اشتباه در ثبت‌های حسابداری است.
لازم به ذکر است که حساب بانک یک شرکت معمولاً باید در پایان سال یا در طول سال، مانده بدهکار داشته باشد یا حداقل صفر شود. اما از طرفی اگر حساب به دلیل برداشت اضافی بستانکار شود، این اشتباه در ثبت‌ها است. به همین دلیل برای جلوگیری از این اشتباهات، سیستم‌های کنترل خلاف ماهیت طراحی شده‌اند.
جدول ماهیت حساب ها در حسابداری
شناخت ماهیت حسابها در حسابداری به دلیل تنوع و گستردگی آنها، کار ساده‌ای نیست. در این بخش، جدولی ارائه شده است که به ساده‌تر شدن فرآیند شناسایی ماهیت حسابها کمک می‌کند:
| نام حساب | گروه حساب | ماهیت حساب |
| حساب اندوخته قانونی | حقوق صاحبان سهام | بستانکار |
| ضایعات | هزینه | بدهکار |
| حق عضویت | حقوق صاحبان سهام | بستانکار |
| حساب تخفیفات نقدی خرید | بهای تمام شده کالا فروش رفته | بستانکار |
| بهای تمام شده کالای فروش رفته | بهای تمام شده کالا فروش رفته | بدهکار |
| حساب وام کارکنان | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب پیش پرداخت | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب پرداختنی | بدهی جاری | بستانکار |
| حساب انتظامی | حساب کنترلی | بستانکار و بدهکار |
| حساب استهلاک انباشته | بدهی جاری | بستانکار |
| مالیات بر ارزش افزوده خرید | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب بانک | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب اسناد پرداختنی | بدهی جاری | بستانکار |
| حساب برداشت شرکا | بدهی جاری | بستانکار |
| حساب برگشت از فروش | هزینه | بدهکار |
| حساب برگشت از خرید | بهای تمام شده کالا فروش رفته | بستانکار |
| حساب اعتبار اسنادی | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب اندوخته | حقوق صاحبان سهام | بستانکار |
| حساب اسناد دریافتنی | دارایی جاری | بدهکار |
| پیش دریافت درآمد | بدهی جاری | بستانکار |
| پیش پرداخت اجاره | دارایی جاری | بدهکار |
| پرداختی تجاری | بدهی جاری | بدهکار |
| حساب تنخواه | دارایی جاری | بدهکار |
| تخفیفات نقدی فروش | هزینه | بدهکار |
| حساب جاری کارکنان | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب جذب و انحرافات | بهای تمام شده کالا فروش رفته | بدهکار |
| حساب جاری شرکا | بدهی جاری | بستانکار |
| حساب تعهد صاحبان سهام | حقوق صاحبان سهام | بستانکار |
| فروش | درآمد | بستانکار |
| هزینه | هزینه | بدهکار |
| سهام خزانه | حقوق صاحبان سهام | بستانکار |
| حساب جاری نزد بانک | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب جاری اشخاص | دارایی جاری | بدهکار |
| کنترل خرید | حساب کنترلی | بدهکار |
| حساب ذخیره | بدهی جاری | بستانکار |
| حقوق صاحبان سهام | حقوق صاحبان سهام | بستانکار |
| سپرده حسن انجام کار | بدهی جاری | بستانکار |
| سرمایه | حقوق صاحبان سهام | بستانکار |
| حساب صندوق | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب جاری شرکا | بدهی جاری | بستانکار |
| هزینه حقوق و دستمزد | هزینه | بدهکار |
| کالای در راه | دارایی جاری | بدهکار |
| وجوه در راه | دارایی جاری | بدهکار |
| رهن و ودیعه | دارایی جاری | بدهکار |
| حساب ذخیره مالیات | بدهی جاری | بستانکار |
| ذخیره مطالبات مشکوک الوصول | بدهی جاری | بستانکار |
| حساب پیش دریافت | بدهی جاری | بستانکار |
| حساب تقسیم سود | حقوق صاحبان سهام | بدهکار و بستانکار |
| حساب تعدیلات سنواتی | حقوق صاحبان سهام | بدهکار و بستانکار |
جمع‌بندی
شناخت انواع ماهیت حساب در حسابداری از جمله نکات ضروری برای ارائه یک عملکرد مناسب در رویدادهای مالیاتی هر کسب و کار است. شناخت انواع حسابها و داشتن تسلط کافی در این موضوع باعث می‌شود تا بتوان در مواقع ضرورت در کمترین زمان ممکن و به بهترین شکل حسابها را بر اساس ماهیت آنها تغییر داد. برای موفقیت بیشتر در مدیریت مالی کسب و کار خود با کارشناسان ما در ناربن در تماس باشید.
